maart
2022
Gepubliceerd door Justine Pardoen in Ouders
Met kinderen praten over de oorlog
Wie op zoek gaat naar tips om met kinderen over de oorlog te praten, vindt van alles. Maar wat we missen, is dat het nogal afhangt van de leeftijd. Daarom geven we hier onze tips, leeftijdfhankelijk. We hebben het over ouders, maar leerkrachten en docenten kunnen er ook hun voordeel mee doen.
Beelden van de oorlog die een paar honderd kilometer verderop woedt, komen van alle kanten. Ook kinderen pikken van alles op. Niet (alleen) via het Jeugdjournaal, maar ook via TikTok. En soms zitten ze daar al heel jong op, op een leeftijd waarop het nodig is dat we meekijken en de beelden van duiding en commentaar voorzien. We kijken (hopelijk) samen naar het Jeugdjournaal (vanaf 9 jaar) en eigenlijk zouden we nu ook samen de beelden op TikTok moeten bekijken. Want ga er maar vanuit, dat als ze zelfstandig online zijn, veel te veel zien. Meer dan goed voor ze is. Sommige kinderen kunnen zichzelf beschermen tegen een overdaad aan beelden van geweld en lijden, maar dat geldt lang niet voor alle kinderen.
Is het belangrijk om met kinderen over de oorlog in Oekraïne te praten?
Op het moment dat je merkt dat ze oppikken wat er gebeurt, is praten noodzakelijk, omdat ze van vertrouwde personen moeten horen wat er aan de hand is. Oudere kinderen, vanaf een jaar of zeven (en zeker als ze naar het Jeugdjournaal kijken of als er op school over gepraat is), willen weten hoe hun vader en moeder erover denken. Zijn zij bang? Weten zij hoe het zit? Houden ze iets achter? Ook pubers hebben nog veel informatie nodig, ook als ze zelf het nieuws volgen. Het is dus belangrijk dat ouders hun kinderen de informatie geven die ze nodig hebben, maar het moet wel afgestemd zijn op het kind en de leeftijd.
Zorg dat je kinderen zoveel mogelijk geruststelt. Dat wil niet zeggen dat je hun zorgen wegwimpelt of niet serieus neemt, maar je moet hun bezorgdheid of angsten ook niet aanwakkeren. Let dus ook goed op je eigen houding als je met kinderen praat en check eerst bij jezelf hoe je je voelt en of je weet wat je wilt vertellen. Een kind, ook een puber, is erg gevoelig voor de reacties van zijn ouders. Als ouders geëmotioneerd zijn, of hun angst voor de gevolgen van de oorlog uitspreken waar de kinderen bij zijn, of steeds duidelijk maken dat Poetin een idioot is, dan moet je niet vreemd opkijken dat je kind ergens last van krijgt.
Pas op met (bewegende) beelden: laat ze niet te veel bekijken. Ze branden op hun netvlies en dat kan schadelijk zijn, zeker als ze merken dat volwassenen in hun omgeving erg aangedaan zijn door wat er gebeurt. Kinderen van alle leeftijden kunnen angstig worden, omdat ze nog niet goed kunnen relativeren. Ze hebben geen idee hoe groot het gevaar is dat er met hen en hun familie iets ergs gaat gebeuren. Ook wij kunnen dat zelfs niet altijd goed inschatten. Kinderen kunnen dan slechter gaan slapen, agressief worden, gaan bedplassen, nachtmerries krijgen en bij hun ouders in bed willen slapen.
Tot slot: geef eerlijk antwoord op alle vragen, maar ga niet overdreven in op details en vertel niet te veel. Kortom: geef niet meer informatie dan nodig is; je kunt er altijd nog een andere keer op terugkomen.
Wanneer moet je ze nog afschermen?
Als ze heel klein zijn, vertel je niets. Dan scherm je ze zoveel mogelijk af van narigheid. Het is echt heel erg belangrijk dat jonge kinderen opgroeien met een veilig gevoel. Kijk dus ook niet naar het nieuws, luister geen radio en praat ook niet met andere volwassenen over de oorlog en alles wat ermee samenhangt, waar ze bij zijn. Ze begrijpen weliswaar niet wat je zegt, maar ze pikken wel je gemoedstoestand op; dat kan ze in de war brengen. Maar vanaf groep drie is afschermen vaak niet meer mogelijk.
Leeftijdsoverzicht
Elke leeftijd vereist zijn eigen manier van praten (of juist helemaal niet praten) over de oorlog. Hieronder staan de belangrijkste tips geordend naar leeftijd (gebaseerd op mijn eerste artikel over dit onderwerp, uit 2003).
Baby-tijd en dreumestijd (0-2)
Baby’s en dreumesen hebben natuurlijk geen enkel besef van oorlog. Zorg dat ze niets zien en praat nergens over.
Peutertijd (2-4)
Ook peuters kun je het beste zoveel mogelijk afschermen van tv-beelden. Ze kunnen vrijwel niets begrijpen van wat ze zien, en het kan ze alleen maar angstig maken.
Zelfs een 4-jarige moet je niet meer vertellen dan nodig is. Wat kan die nu begrijpen van dictaturen en kernwapens?
Kleutertijd (4-6)
Kleuters denken nog heel egocentrisch: als mama huilt, in paniek of bezorgd is, dan denken ze dat dat met henzelf te maken heeft. Probeer dus te voorkomen dat je kleuter geconfronteerd wordt met jouw eigen emoties, waarvan hij de achtergrond niet kan begrijpen.
Een kleuter begrijpt nog niet dat als er bommen vallen in Oekraïne, dat er geen bommen op zijn eigen huis zullen vallen. Ook dát is een gevolg van het egocentrisch denken. Stel hem of haar dus gerust dat de bommen ergens anders vallen en niet hier.
Probeer alle dingen in ieder geval zoveel mogelijk te blijven doen zoals je dat gewend was. Neem het journaal desnoods op op video, als je het niet wilt missen, maar stel de bedtijd niet uit en sla de dagelijkse bed-rituelen niet over. Zo maak je duidelijk dat kinderen zich in het gezin veilig kunnen voelen.
Veel jonge kinderen ‘vinden’ nog niets. Praten is daarom vaak moeilijk voor ze: ze nemen alles op wat ze waarnemen, zonder te oordelen of te evalueren. Vandaar dat deskundigen vaak aanraden om met een kind te gaan tekenen. Of om een stukje poppenkast te spelen. Kortom: om andere vormen te zoeken waarin het kind zich kan uiten.
Basisschoolleeftijd onderbouw (6-10)
Oudere kinderen, die op school met elkaar praten, kunnen wel eens thuiskomen met gruwelverhalen. Probeer een beetje in de gaten te houden welke denkbeelden zich ontwikkelen bij je kind. Breng zo nodig nuancering aan. Kijk eventueel samen naar TikTok (als ze daar zitten) en geef commentaar op de beelden. Tip: Wijs ze (vanaf 7 jaar) op de website van Kidsweek. Op Kidsweek vinden ze o.a. ook dit artikel met tips van BJM-er Jacqueline Kleijer.
Pak een wereldbol of een atlas, en leg uit waar de betrokken landen liggen. Begin beetje voor beetje de achtergrond toe te lichten. Het is belangrijk dat kinderen vanaf een jaar of 6 dit soort dingen van hun ouders zélf horen. Het kan namelijk een onveilig gevoel geven om het van een ander te moeten horen. En voor je het weet, worden het indianenverhalen.
Als kinderen zich zorgen maken, is dat niet altijd slecht: ze kunnen erdoor aangezet worden om vragen te stellen. Die vragen bieden de gelegenheid tot een gesprek, en – heel belangrijk – een kans om het kind te vragen naar hoe hij of zij zich voelt. Sommige kinderen kunnen al heel bewust omgaan met hun gevoelens. Maar de meeste basisschoolkinderen brengen hun gedachten en gevoelens nog niet zo goed onder woorden. Volwassenen moeten daar dus mee helpen. Ouders kunnen hun kinderen helpen door samen de gevoelens van het kind onder woorden te brengen. Ze laten tekenen, is ook nu nog een goed idee.
Praten over de oorlog moet ook niet tot nog meer angst leiden. Je moet dus wel oppassen dat je je kind niets opdringt. Maak het niet groter dan het is voor het kind op dat moment. Kinderen stappen soms met onbegrijpelijk groot gemak over allerlei narigheid heen. Laat dat dan maar zo.
Basisschoolleeftijd bovenbouw (10-12)
Kinderen van een jaar of 10 kunnen zich onveilig voelen juist doordat ze al wel veel begrijpen. Ze stellen vragen en willen bijvoorbeeld alles weten over Poetin, de gasleveranties, het effect van de sancties. Ook zullen ze willen weten waar Oekraïners naartoe vluchten en hoe dat moet als je kind bent en moet vluchten. Ze zijn bezig een mening te vormen en willen van volwassenen horen wat zij vinden.
Op deze leeftijd hebben kinderen vaak een grote informatiebehoefte, en kunnen veel van wat ze zien en horen, interpreteren en verwerken. Toch is het belangrijk om ook hen gerust te stellen en in alles wat je doet uit te stralen dat ze zich veilig kunnen voelen. Kijk samen naar het Jeugdjournaal en wijs ze op hun YouTube-kanaal. Het Jeugdjournaal geeft kinderen zelf ook tips, zie hier.
Bespreek dat er veel nepnieuws wordt gemaakt nu: video’s en verhalen die niet kloppen, zijn schering en inslag. Iedereen kan filmpjes maken en doen alsof hij in een schuilkelder zit, moet vluchten, of kan doen alsof hij in een gevechtszone zit door stukjes uit een game te laten zien. Jammer genoeg gebeurt dit nu ook echt, zoals TikTokker @MarikeKuypers laat zien. Zie ook hier en hier.
Puberleeftijd (12-16)
Pubers kunnen heel verschillend reageren. Sommigen krijgen informatiehonger, andere trekken zich terug in een eigen bubbel met vrienden en doen alsof er niets aan de hand is. De emotionele instabiliteit die deze levensfase kenmerkt, kan naar aanleiding van de recente ontwikkelingen ertoe leiden dat ze zich echt angstig gaan voelen. Neem het serieus. Maar juist wanneer een puber hevig geëmotioneerd reageert, is het belangrijk om te laten weten dat hij of zij ondanks alles deel uitmaakt van het gezin en dat de ouders – hoe moeilijk de tijden in huis én daarbuiten soms ook kunnen zijn – altijd voor hen klaar zullen staan.
Op deze leeftijd kan het fijn zijn om het kind boeken aan te reiken waarin ze herkenning vinden van hun emoties. Of waar ze lezen hoe mensen samenwerken in tijden van nood. Ga eens samen langs bij de bieb, of kijk hier. Ook kun je samen films kijken waarin oorlog een thema is, zie voor films bijv. hier of hier. Mijn absolute favoriet is de klassieker La vita è bella (1997) (Kijkwijzer AL). Maar ook De jongen in de gestreepte pyjama is een topper (Kijkwijzer 12). Beide zijn mooie, spannende en gelaagde films. Ze leveren gegarandeerd mooie gesprekken op met pubers.
Samenvatting in 10 tips
- Probeer eerst zelf je emoties onder controle te krijgen, voordat je met kinderen praat. Sta regelmatig even stil bij hoe jij zelf praat over de oorlog, hoe je reageert op het nieuws en hoe je je voelt. Blijf kalm als je erover praat in het bijzijn van kinderen en pubers, want je ‘ondertoon’ horen ze beter dan je woorden. Let ook op elkaar, als volwassenen. Roep jezelf eventueel een halt toe als je merkt dat je gaat ‘doomscrollen’ (te veel blijven hangen in negatieve berichtgeving).
- Als je kind een sterke emotie vertoont, ga er dan niet vanuit dat je wel weet waar hij van ondersteboven is. Vraag je kind eerst of hij kan vertellen waaróm hij bang of verdrietig is.
- Maak basisschoolkinderen duidelijk dat de kans dat er in ons land oorlog komt, heel klein is. Vanaf 10 jaar kun je ook uitleggen waarom je dat denkt, door achtergronden van die oorlog te bespreken.
- Blijf alles net zo doen als anders; handhaaf de normale routines.
- Voorkom dat kinderen te veel bewegende beelden zien (tv of TikTok) en bespreek vanaf 10 jaar het verschijnsel nepnieuws.
- Wees erop voorbereid dat angsten weken of maanden kunnen doorwerken of zelfs na lange tijd nog kunnen ontstaan. Met praten probeer je zoveel mogelijk een besef bij te brengen dat er een verschil is tussen je angst voor een ramp en de ramp zelf. Hierdoor kun je voorkomen dat de angst een eigen leven gaat leiden.
- Wees erop voorbereid dat het uitbreken van de oorlog ook oud zeer, zoals herinneringen aan een eerder verlies, of oude angsten naar boven kan brengen. Een kind maakt niet op dezelfde manier als een volwassene onderscheid tussen de ene ramp en de andere.
- Probeer alert te blijven op veranderingen bij je kind. Snijd zo nodig het onderwerp nog eens zelf aan, maar laat je vooral leiden door wat je kind aangeeft.
- Vertel dat er veel mensen bezig zijn om ervoor te zorgen dat de oorlog stopt en dat het leed beperkt blijft. Met bemiddelen en het helpen van slachtoffers en vluchtelingen.
- Als een kind aangeeft zelfs iets te willen doen, onderzoek dan of er lokale initiatieven zijn waar je bij kunt aansluiten. Misschien willen ze geld inzamelen voor giro 555. Iets doen kan ook kleiner: je kunt ze aanmoedigen om (in de klas of samen met vrienden en vriendinnen) een verhaal te schrijven of een ingezonden brief naar de krant te sturen.
Tip 1 Wil je meer weten over de achtergronden van de aanval van Poetin op Oekraïne? Dan is de introductie in deze lesbrief aan aanrader. De hele lesbrief is overigens inspirerend voor als je pubers thuis of in de klas hebt.
Tip 2 Van dit artikel is een handout gemaakt op 2 A4, zie: Handout kinderen en de oorlog – Bureau Jeugd en Media maart 2022, die je kunt printen en uitdelen.